تکامل یا نمو
هر چند تکامل همانند رشد در کلیه اعضا و اندامها صورت میگیرد ولی مهمترین آنها تکامل عصبی و روانی است .
تکامل عصبی و روانی جنبه های مختلفی دارد که بسیار به هم شبیهند ولی بررسی چهار جنبه آن مهم تر و مشخص تر میباشد که عبارتند از: حرکت و تحرک ، زبان و تکلم ، شناسایی و رفتار اجتماعی ، فعالیتهای تطبیقی . مواردی که ذکر میشوند در مورد همه بچه ها دقیقا تطابق نمیکند توجه کنید رشد و نمو در انسان تابع عوامل بسیاری از جمله وراثت و محیط است و در انسانی تا انسانی دیگر متفاوت است. ما فقط کلیات را ذکر میکنیم.
1- حرکت و تحرک :
نوزاد در روزهای اول پس از تولد حالت اسپاسم و انقباض در اندامها دارد و حرکات نامنظم و غیرقرینه و اغلب بدون مقصودی انجام میدهد. درصورتیکه به شکم خوابانده شود سر به یک طرف چرخیده و اندامها قرینه قرار میگیرند . درصورتیکه به روی شکم بصورت افقی نگاهداشته شود کنترل سر نداشته و سر کاملا خم میشود . اگر با کشیدن دستهای نوزاد وی را کاملا از حالت خوابیده به نشسته بکشانیم سر کاملا به عقب میافتد .
رفلکسهای ابتدایی کودک بخش مهمی از فعالیتهای وی را تشکیل میدهند که مهمترین آنها عبارتند از:
رفلکس مورو : وقتی کودک را مانند انداختن رها میکنیم حالت تدافعی به خود گرفته دستها کاملا باز میشوند و پنجه ها حالت ستاره ای به خود میگیرند .
رفلکس چنگ زدن : نوزاد انگشت شما را چنگ زده محکم میگیرد.
رفلکس جستجو : رفلکسی طبیعی برای جستجوی سینه است که معمولا با تحریک صورت با انگشتان هم پاسخ میدهد . نوزاد سر خود را به دنبال عامل محرک می چرخاند.
رفلکس مکیدن و رفلکس قدم گذاشتن ... رفلکسها بیشترند ولی مهمترین آنها ذکر شده است.
در طی 3 تا 4 هفته بعد حالت اسپاسم عضلانی کاهش پیدا کرده و در صورتیکه به شکم خوابانده شود گردن محکم تر است و درصورتیکه به روی شکم افقی قرار گیرد سر را برای لحظه ای بلند میکند تا در سطح بدن قرار گیرد .
در حدود هفته 8 کنترل سر بهتر شده سر را به خوبی به اطراف حرکت میدهد و درصورتیکه به روی شکم به طور افقی نگاهداشته شود سر را در سطح بدن قرار میدهد ولی هنوز هم وقتی از حالت خوابیده به نشسته او را بکشانید سر را به عقب پرتاب میکند .
در حدود سه ماهگی در حالت خوابیده روی شکم سر را بلند میکند و در صورتیکه به روی شکم افقی نگاهداشته شود سر را بالاتر از تنه نگه میدارد . در حالت کشیدن از خوابیده به نشسته سر کمی به عقب برمیگردد . رفلکسهای نوزادی تا این سن خیلی کم شده اند یا کاملا از بین رفته اند.
در حدود چهار ماهگی در حالت خوابیده روی شکم سر و سینه را بلند میکند. کنترل سر خوب بوده و در حالت کشیده شدن از خوابیده به نشسته سر به عقب نمیافتد . در این سن کودک میتواند با داشتن تکیه گاه بنشیند که در این صورت سر به جلو خم میشود.
در حدود 4 تا 5 ماهگی کودک غلتیدن انجام میدهد که در ابتدا از حالت خوابیده به شکم و سپس معکوس انجام میشود.
در حدود 6 تا 7 ماهگی کودک ابتدا با داشتن تکیه گاه و یا تکیه روی دستهای خود در حالیکه کمی به جلو خم شده و پس از 3 تا 4 هفته بدون تکیه گاه میتواند بنشیند در حالیکه پشت او خمیده و قوز است . در حالت ایستاده با کمک میتواند قسمت اعظم وزن بدن خود را تحمل کند و حرکات جهشی روی پاها انجام دهد . اشیا را به حالت چنگ زدن میگیرد.
در 8 تا 10 ماهگی نشستن بهتر شده و حالت قوز پشت صاف میشود و ابتدا در حالت خوابیده روی شکم چرخیده و به تدریج خزیدن یا چهاردست و پا انجام میدهد. در این سنین به تدریج از انگشت شست دست به عنوان مقابل سایر انگشتان استفاده کرده و اشیا را در حالیکه شست را دربرابر بقیه انگشتان قرار میدهد میگیرد.
در 10 تا 12 ماهگی به تدریج ابتدا برای چند لحظه و سپس طولانی تر می تواند بایستد و با کمک از مبل یا دیوار می تواند راه برود.
در 12 تا 14 ماهگی به تدریج راه رفتن را شروع کرده و میتواند اشیای کوچک را با کمک انگشت شست و سبابه بردارد.
از 14 تا 16 ماهگی بدون کمک به خوبی راه رفته و از پله ها چهاردست و پا بالا میرود.
در 18 تا 20 ماهگی به زحمت میتواند بدود و در صورتیکه دست وی نگاهداشته شود از پله ها به صورت پله پله بالا میرود. و پس از چند هفته می تواند با کمک از پله ها پله پله پایین بیاید. در یک صندلی کوچک به خوبی مینشیند.
در 2 سالگی می تواند براحتی دویده و یا از پله ها بصورت پله پله بالا و پایین برود و یا از صندلی یا مبل خود را بالا بکشد .
در حدود 5/2 سالگی می تواند جست بزند ، توپ را لگد بزند و از دستهای خود برای انجام کارها به خوبی استفاده کند.
در 3 سالگی می تواند از پله ها با گذاشتن پاها بصورت یک در میان و متناوب بالا برود. سه چرخه براند و برای چند لحظه روی یک پا بایستد و از یک پله پایین بپرد.
در 4 سالگی می تواند از پله ها با گذاشتن یک در میان پاها پایین بیاید، یک پا جست بزند، توپ را براحتی شوت کند و کاغذ یا پارچه را قیچی نماید.
در 5 سالگی می تواند پرش کند و روی یک پا لی لی نماید.
در طی سالهای مدرسه مهارتش بیشتر میشود و مخصوصا از دست خود برای انجام کارهای ظریف استفاده میکند.
2- زبان و تکلم :
در هنگام تولد صدای کودک را فقط گریه های او تشکیل میدهد ولی پس از ماه اول بتدریج صداهای درهمی از گلوی وی خارج میشود.
در 2 تا 3 ماهگی این صداها بیشتر شده و اغلب شامل حروف باصدا میشود.
در 5 تا 6 ماهگی صدای کودک تکرار همان حروف باصداست.
در 8 تا 9 ماهگی میتواند بعضی از کلمات مثل ماما یا بابا را تکرار کند بدون آنکه مفهوم خاصی برایش داشته یاشد.
در یکسالگی کلمات ساده را تقریبا با مقصود بیان میکند.
در 15 ماهگی چندین کلمه ساده را با منظور بیان میکند.
در 18 ماهگی تعداد کلمات بسیار میشود و با نشان دادن اشیا یا عکس نامشان را میگوید و دستورات ساده را اجرا میکند.
در 2 سالگی میتواند جملا بسیار ساده مرکب از دو یا سه کلمه را بیان کرده و بعضی از قسمتهای بدن خود را با اشاره نام ببرد.
در 5/2 سالگی نام کامل خود را میداند و میتواند بیان کند و در جملات از کلمه "من" استفاده میکند.
در 3 سالگی سن و جنس خود را میداند و در صورت پرسش جواب میدهد. میتواند تا سه بشمرد و کلمات چند سیلابی را ادا میکندو اسمها را در صورت لزوم به صورت جمع بیان میکند. اشعار و تصنیفهای کوتاه یاد میگیرد.
در 4 سالگی اشیا را تا چهار براحتی می شمارد و می تواند داستان ساده کوتاهی بگوید.
در 5 سالگی می تواند نام چند رنگ را بدرستی بگوید، جملات ده سیلابی را به درستی تکرار کند، تا 10 بشمارد و در مدرسه مهارت او در تکلم بیشتر خواهد شد.
3- شناسایی و رفتار اجتماعی :
نوزاد در هفته های اول چندان توجهی به اطراف ندارد و فقط به اشیا و نوری که در وسط میدان دیدش باشد خیره میشود. در این حالت خیره شدن چشم از چرخش بدن تبعیت نمیکند که به آن اصطلاحا "چشم عروسکی" گفته میشود. حرکات منظم و صداهای یکنواخت مثل حرکات گهواره یا موسیقی ریتم دار با فرکانس بالا و همچنین صدای مادر به او آرامش میدهد. با صدای بلند سر را به آن سو می چرخاند.
از هفته 3 و 4 گاهگاه لبخند میزند و بتدریج به اشیا و بخصوص اشخاص توجه بشتری نشان میدهد و با چشم آنها را تعقیب میکند.
در 2 ماهگی نور و اشیا بزرگ و اشخاص متحرک را تا حدود 90 درجه از خط وسط با چشم دنبال میکند و هنگام صحبت کردن و خندیدن با او می خندد.
در 3 تا 4 ماهگی به اشیا و اسباب بازیهای بزرگ و مخصوصا دارای صدا یا نور توجه خاصی می نماید و سعی میکند آنها را بگیرد و پس از گرفتن به دهان می برد. در آغوش مادر احساس لذت میکند و حمام گرفتن در وان برایش شادی آور است.
در 4 تا 5 ماهگی تماس با افراد آشنا بخصوص وقتی با وی بازی یا صحبت کنند لذت بخش است. با صدای بلند می خندد و اگر تماس یکباره با وی قطع شود احساس ناراحتی کرده و حتی به گریه می افتد. با دیدن شیشه شیر و غذا دچار شادی و هیجان می شود.
در 6 تا 7 ماهگی توجه خاصی به قیافه های آشنا پیدا میکند و از دیدن چهره های غریبه ناراحت میشود. تغییرات قیافه مخاطب وی مثل خنده،اخم و عصبانیت در وی اثر میگذارد و واکنش نشان میدهد. به تصویر خود در آینه توجه کرده و آنرا نوازش میکند.
در 8 تا 10 ماهگی والدین و افراد خانواده و یا کسانیکه با وی تماس نزدیک دارند را به خوبی میشناسد و با صدای آنها آشنایی پیدا میکند بطوریکه وجود مادر در اطراف وی حتی صدایش به وی آرامش میدهد. نام خود را تا حدودی تشخیص میدهد. به اسباب بازی علاقه زیادی نشان میدهد و در صورتیکه اسباب بازی با پارچه پوشانده شود با برداشتن پارچه آن را پیدا میکند. بازی "دالی موشه" مورد توجه وی است. در صورتیکه شیئی در دست داشته باشد و از وی تقاضا شود آنرا پس میدهد هر چند آنرا کاملا رها نمیسازد. کارهای ساده از قبیل دست زدن و بای بای کردن را می تواند یاد بگیرد.
در 10 تا 12 ماهگی با نام اغلب اشیا آشنایی پیدا کرده و با اسباب بازی ساده از قبیل توپ یا عروسک بازی میکند. شیئی را در صورت تقاضا پس میدهد و آنرا رها می سازد.
در 15 ماهگی اشیا و چیزهایی را که دوست دارد با اشاره نشان میدهد و نام اشیا بسیار آشنا را که نام ساده ای دارند بیان میکند.
در 18 ماهگی بسیاری از اشیا و حیوانات و اشخاص و حتی عکس آنها را می شناسد و نام می برد. خودش غذا میخورد و در صورت ناراحتی کمک می طلبد. اسباب بازیهایی را که نخ دارند از قبیل ماشین میکشد و عروسک را در آغوش گرفته نوازش میکند.
در حدود 2 سالگی با قاشق میتواند غذا بخورد. در لباس پوشیدن و درآوردن کمک میکند و احتیاجات و خواسته های خود را بیان می نماید. مدفوع و ادرار خود را خبر میدهد و میتواند از نظر توالت رفتن تربیت شود. به داستانهای عکس دار گوش میدهد و صفحات کتاب را یکی یکی ورق میزند. به توپ در صورت تقاضا لگد میزند.
در 5/2 سالگی از خود به صورت "من" در جملات نام می برد و نام کامل خود را میداند.
در 3 سالگی سن و جنس خود را میداند و در بازیهای ساده با بقیه کودکان شرکت میکند. میتواند دست خود را بشوید.
در 4 سالگی داستانهای کوتاه و ساده و یا جاهایی را که دیده تعریف میکند و در بازیهایی که بازی کننده ها نقش خاصی دارند از قبیل پدر یا مادر بودن یا دزد و پلیس یا مهمان و صاحبخانه شرکت میکند و می تواند به تنهایی توالت برود.
در 5 سالگی به تنهایی لباس خود را می پوشد و یا درمی آورد و درباره اشیا و معنی لغات پرسش میکند و 4 رنگ اصلی را می شناسد.
در سنین 3 تا 5 سالگی کودک به عاداتی که در پیرامون وی بخصوص در خانواده است و یا وی را در انجام آنها تربیت میکنند آشنا میشود و بتدریج آن عادات را به خود میگیرد. در رویاهای خاص فرو میرود و خود را در غالب اشخاص بزرگسال که در وی تاثیر گذاشته اند مثل والدین یا پزشک یا مربی مهدکودک قرار میدهد. در این سنین جنسیت اسباب بازیها هم مشخص میشود. دختران سراغ اسباب بازیهای دخترانه و پسران سراغ اسباب بازیهای پسرانه میروند. بازی پسر و دختر غالبا به صورت تقلیدی از پدر و مادر درمی آید.
در سالهای مدرسه قابلیت آموزش کودک بیشتر میشود و می آموزد بیشتر به خود متکی باشد. به اشخاص و وسایل بیرون از منزل توجه خاص نشان میدهد و بازیهای خارج از منزل وی را بیشتر سرگرم میسازد. بتدریج احساس وظیفه و مسوولیت را در موارد مختلف پیدا میکند.
4- فعالیتهای تطبیقی :
پس از دوران نوزادی کودک بتدریج به محیط خود علاقه نشان میدهد. اشیا و اشخاص را دنبال میکند در 3 تا 4 ماهگی به اشیا و یا اسباب بازیهایی که به وی عرضه شده توجه خاص می نماید و سعی میکند آنها را بگیرد و درصورتیکه شیئی در دستش قرار داده شود برای چند لحظه آنرا نگه میدارد و یا به طرف دهان می برد.
در 4 تا 5 ماهگی اسباب بازیهای ساده از قبیل جغجغه را برای مدت طولانی به دست میگیرد و آنرا برای به صدا درآوردن حرکت میدهد.
گرفتن اشیا از 6 ماهگی به بعد بتدریج از حالت چنگ زدن خارج شده و در حدود 9 ماهگی کودک از انگشت شست خود در برابر سایر انگشتان برای گرفتن و برداشتن اشیا استفاده میکند.
در 7 ماهگی اشیا را از یک دست به دست دیگر منتقل میکند و می تواند بیسکویت را به دست گرفته و بخورد.
در حدود 9 تا 10 ماهگی اشیا کوچک مانند تیله را با انگشت شست و سبابه برمیدارد و شیئی را که در دست دارد در صورت تقاضا پس میدهد هرچند که نمی تواند آن را رها سازد. درصورتیکه دو جسم مثلا دو مکعب به وی داده شود آنها را به یکدیگر می زند. می تواند از لیوان آب بخورد.
در حدود یک سالگی پس دادن شی با رها کردن همراه میشود. در این سن کودک به اشیا مختلف علاقمندی نشان می دهد و مثلا اشیا روی میز یا داخل کشو را برمیدارد.
در حدود 15 ماهگی درصورتیکه به او آموزش داده شود می تواند دو مکعب را روی یکدیگر بچیند و با مدادرنگی خط بکشد و جسم کوچکی مثل تیله را درون بطری بیندازد.
در حدود 18 ماهگی می تواند سه مکعب را روی هم قرار دهد و با مداد روی کاغذ خطهای درهم بکشد و خط عمودی را تقلید کند و کتاب را هر دو یا سه صفحه یک ورق بزند.
در حدود دو سالگی می تواند شش مکعب را روی هم بچیند و یا مکعبها را به صورت قطار دنبال هم قرار دهد. دایره و خط افقی را تقلید کند و کاغذ را تابزند. در این سنین کودک بسیار علاقمند است در کارهای خانه ازقبیل جاروزدن و تمیزکردن تقلید نماید.
از 5/2 سالگی می تواند برجی از روی هم گذاشتن هشت مکعب بسازد و خطوط دایره مانند بکشد.
در 3 سالگی می تواند برج 9 تا 10 مکعبی بسازد و درست کردن پل با سه مکعب را تقلید کند. با مداد علامت بعلاوه را تقلید می نماید و دایره را از روی شکل آن میکشد. می تواند کفشهایش را بپوشد و یا دکمه های لباس خود را باز کند.
در 4 سالگی می تواند ساختن دروازه را با 5 مکعب تقلید کند. علامتهای ضربدر و بعلاوه و مربع را از روی شکل آنها بکشد و شکل آدم را با سر و 2 تا 4 قسمت دیگر بدن نقاشی کند. از دو خط خط بلندتر را تشخیص میدهد.
در 5 سالگی می تواند مثلث را از روی شکل آن بکشد و از بین دو جسم جسم سنگین تر را مشخص کند. شکل آدم را با قسمتهای اصلی آن بکشد. اشیا را تا 10 می شمارد و می تواند حروف الفبا را در نوشتن تقلید کند.
در سنین مدرسه کودک بتدریج نوشتن و نقاشی و بسیاری کارهای ظریف دیگر را می آموزد.
پ.ن.: از همه دوستان عزیز پوزش می طلبم که پست این مطلب به درازا کشیده شد و بین مطالب رشد و تکامل فاصله زمانی زیادی افتاد... در پست آینده سعی بر این دارم خلاصه ای از معیارهای رشد و نمو بر حسب سن کودک را مطرح کنم تا بدین وسیله ارتباط دو مطلب مشخص تر شود.